😊 प्रेरणादायी व्यक्तिमत्त्व : उमाजी नाईक.😊

💐 भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात सर्वांत आधी बलिदान देणारा, आद्यक्रांतिकारक : उमाजी नाईक .💐

            

                 'मरावे परि क्रांतिरूपे उरावे' ही उक्ती राजे उमाजी नाईक यांच्याबद्दल तंतोतंत जुळते. ते स्वतःच्या कार्याने एक दीपस्तंभ ठरले आहेत. त्यांचा गौरव करण्यापासून इंग्रज अधिकारीही स्वतःला रोखू शकले नाहीत. इंग्रज अधिकारी कॅप्टन रॉबर्टसन याने १८२० ला ईस्ट इंडिया कंपनीला लिहिताना म्हंटले आहे, "उमाजीचा रामोशी समाज इंग्रजांविरुद्ध तिरस्काराने पेटला असून तो कोणत्या तरी राजकीय बदलाची वाट पाहत आहे. जनता त्यांना मदत करत असून कोणी सांगावे हा उमाजी राजा होऊन छत्रपती शिवाजी सारखे राज्य स्थापणार नाही?. तर मॉकिनटॉस म्हणतो, "उमाजीपुढे छत्रपती शिवरायांचा आदर्श होता. त्याला फाशी दिली नसती, तर तो दुसरा शिवाजी झाला असता." हे केवळ गौरवोद्गार नसून ती सत्य परिस्थिती होती. जर इंग्रजांनी कूटनीती आखली नसती, तर कदाचित तेव्हाच भारताला स्वातंत्र्य लाभले असते.

                  अशा या आद्यक्रांतिवीर उमाजीराजे नाईक यांचा जन्म रामोशी-बेरड समाजात लक्ष्मीबाई व दादोजी खोमणे यांच्या पोटी ७ सप्टेंबर १७९१ रोजी पुणे जिल्ह्यातील किल्ले पुरंदरजवळील भिवडी या गावी झाला. वडिल दादोजी खोमणे पुरंदर किल्ल्याचे वतनदार होते. त्यामुळे उमाजीराजेंचे कुटुंब पुरंदर व वज्रगड किल्ल्याच्या संरक्षणाची जबाबदारी पार पाडत होते. त्यामुळेच त्यांना नाईक ही पदवी मिळाली होती. याच काळात इंग्रजांनी भारतात आपली सत्ता स्थापन करण्यास सुरुवात केली होती. हळूहळू मराठी मुलुख जिंकत त्यांनी पुणे ताब्यात घेतले. जनतेवर इंग्रजी अत्याचार वाढू लागले. अशा परिस्थितीत उमाजीराजे इंग्रजांविरुद्ध पेटून उठले. छत्रपती शिवरायांना श्रद्धास्फूर्तीचे स्थान देत आणि त्यांचा आदर्श घेऊन स्वतःच्या अधिपत्याखाली स्वराज्याचा पुकार करत 'माझ्या देशावर परकीयांना राज्य करू देणार नाही', असा पन करत विठोजी नाईक, कृष्णाजी नाईक, खुशाबा नाईक, बापू सोळसकर यांना सोबत घेऊन कुलदैवत जेजुरीच्या श्री खंडोबारायाला भंडारा उधळत शपथ घेतली व इंग्रजांविरोधात पहिल्या बंडाची गर्जना केली.                      

                    उमाजीराजे नाईक यांनी इंग्रज, सावकार, मोठे वतनदार अशा लोकांना लुटून गोरगरिबांना आर्थिक मदत करण्यास सुरवात केली. कोणत्याही स्त्रीवर अत्याचार, अन्याय होत असेल, तर ते भावासारखे धावून जाऊ लागले. इंग्रजांना त्रास दिल्यामुळे उमाजीराजेंना सरकारने इ.स. १८१८ मध्ये एक वर्ष तुरुंगवासाची शिक्षा दिली. परंतु तो काळ सत्कारणी लावत त्यांनी त्या काळात सुद्धा तुरंगात लिहिणे, वाचणे शिकले. या घटनेमुळे इंग्रज आधिकारी कॅप्टन मॉकिनटॉस याने फार आश्चर्य व कौतुक केले. तुरूंगातून सुटल्यानंतर इंग्रजांविरुद्धच्या त्यांच्या कारवाया आणखी वाढल्या. उमाजीराजे देशासाठी लढत असल्याने जनताही त्यांना साथ देऊ लागली आणि इंग्रज मेटाकुटीला आले. उद्देश महान असल्यामुळे राजे उमाजी नाईक साधनाअभावी थांबले नाहीत. ते छत्रपती शिवाजी महाराज यांना आदर्श मानायचे असे खुद्द इंग्रज आधिकारी कॅप्टन मॉकिनटॉस याने नमूद केले आहे. २४ फेब्रुवारी १८२४ ला उमाजीराजेंनी भांबुर्डी येथील इंग्रजांचा खजिना लुटून तो देवळांच्या देखभालीसाठी आणि जनतेला वाटला.

                   उमाजीराजेंविरुद्ध इंग्रजांनी अनेक जाहिरनामे प्रसिद्ध केले. त्यात उमाजीराजे व त्यांच्या साथीदारांना पकडणाऱ्यास मोठ्या रकमेची बक्षिसे व इनाम जाहिर केले व या क्रांतिकारकांना मदत करणाऱ्यास शिक्षा जाहीर केली. पण जनतेने इंग्रजांना मदत केली नाही. यातून उमाजीराजेंची लोकप्रियता दिसून येते. वेळोवेळी बक्षिसाची रक्कम वाढवली व शरण येणाऱ्यास माफी देण्याचे अभिवचन देण्यात आले. तरीही कोणीही मदत केली नाही. कारण लोक उमाजीराजेंना इंग्रजांविरुद्ध एक आशास्थान म्हणून पाहू लागले होते . 

                ३० नोव्हेंबर १८२७ ला राजे उमाजी नाईक यांनी इंग्रजांना ठणकावून सांगितले की, आज हे एक बंड असले, तरी असे हजारो बंड सातपुड्यापासून सह्याद्रीपर्यंत उठतील व तुम्हास जेरीस आणतील. फक्त इशारा देऊन न थांबता त्यांनी इंग्रजांना सळो की पळो करून सोडले. जंजिऱ्याचा सिद्दी नवाब याने उमाजीराजे कोकणात गेले असताना त्यांना मदत मागितली होती. २४ डिसेंबर १८३० ला उमाजीराजेंनी आपला पाठलाग करणाऱ्या इंग्रज अधिकारी बॉईड आणि त्याच्या सैन्याला मांढरदेवी गडावरून बंदुका, गोफणी चालवून घायाळ करून परत पाठवले. अशा अनेक घटना घडल्या आहेत, ज्यामध्ये इंग्रजांना नमते घ्यावे लागले आहे.

                    उमाजीराजेंनी १६ फेब्रुवारी १८३१ रोजी इंग्रजी सत्तेविरुद्ध एक जाहीरनामा प्रसिद्ध केला. त्यात नमूद केले होते की, "लोकांनी इंग्रजी नोकऱ्या सोडाव्यात. सर्व राजे रजवाडे ,सरदार, जमीनदार, वतनदार, देशवासीयांनी एकाच वेळी एकत्र येऊन जागोजागी बंड पुकारावे आणि इंग्रजांविरुद्ध अराजकता माजवावी. इंग्रजांचे खजिने लुटावेत. इंग्रजांना शेतसारा, पट्टी देऊ नये. असे करणाऱ्यास नवीन सरकारमधून जहागिरी,‌ इनामे,‌ रोख पैशाची बक्षीसे मिळतील. ज्यांची वंशपरंपरागत वतने, तनखे, इ. इंग्रज सरकारमुळे गेले असतील, ती सर्व त्यांना परत केली जातील. इंग्रजांची राजवट आता लवकरच संपुष्टात येणार आहे व नवीन नवन्यायाधिष्ठीत राज्याची स्थापना होईल. तेव्हा इंग्रजांना कोणीही मदत करू नये. तसे केल्यास नवीन सरकार त्यांना शासन करेल", असे सांगून उमाजीराजेंनी एक प्रकारे स्वराज्याचा पुकारच केला होता.

                  संपुर्ण क्रांतिकारकांच्या इतिहासात अशा प्रकारचा व्यापक जाहिरनामा कोणीही काढला नव्हता. हा जाहिरनामा म्हणजे भारताच्या इतिहासातील सोनेरी पानच होय. त्यांच्या या कार्यामुळे उमाजी हे जनतेचे राजे बनले. या सर्व प्रकारामुळे इंग्रज गडबडले आणि त्यांनी उमाजीराजेंना पकडण्यासाठी युक्तीचा वापर केला. सावकार, वतनदार यांना मोठमोठी आमिषे दाखवण्यात आली .

                  उमाजींचा पहीला चरित्रकार मॉकिंटॉश यांने उमाजी नाईक यांच्यावर डायरी लिहली आहे. तो म्हणतो .. 'उमाजीच्या नजरे समोर छत्रपती शिवाजींचे उदाहरण होते. शिवाजी महाराजांप्रमाणे आपणही मोठे राज्य कमवावे अशी त्यांची उमेद होती.'

                 उमाजींनी प्रथमच इंग्रजी सत्तेला आव्हान दिले. त्यांनी प्रथमच जाहीरनामा काढला. त्यांना स्वत:चे राज्य निर्माण करावयाचे होते, त्याकरिता त्यांनी यंत्रणा निर्माण करण्याचा प्रयत्नही केला. संपुर्ण भारताला नजरेसमोर ठेऊन त्यांनी हा जाहिरनामा लिहला. याचीच परिणीती म्हणजे १८५७ चा उठाव . हा उठाव म्हणजे या जाहीरनाम्याचा कृतीत आणलेला कार्यक्रम होता. स्वातंत्र्यासाठी फासावर जाणारे ते पहिले क्रांतिकारक होय. 

              अखेरीस, १५ डिसेंबर १८३१ रोजी भोर तालुक्यातील उतरोली या गावी रात्री बेसावध असताना त्यांना दगाफटक्याने पकडण्यात आले. दीड महिना पुण्यात मामलेदार कचेरीतील एका काळ्या खोलीत त्यांना ठेवण्यात आले. अशा या खोलीत उमाजीराजे असताना त्यांना पकडणारा इंग्रज अधिकारी कॅप्टन मॉकिनटॉस दररोज महिनाभर त्यांची माहिती घेत होता. उमाजीराजेंवर देशद्रोहाचा खटला चालवण्यात आला आणि न्यायाधीश जेम्स टेलर यांनी त्यांना दोषी ठरवून फाशीची शिक्षा सुनावली. देशासाठी फाशीवर जाणारे पहिले क्रांतिकारक राजे उमाजी नाईक यांना ३ फेब्रुवारी १८३२ या दिवशी पुण्याच्या खडकमाळ आळी येथील मामलेदार कचेरीच्या परिसरात फासावर लटकविण्यात आले. जीवंतपणी सतत ताठ राहिलेली मान जीव गेल्यानंतरच वाकली. इतरांना दहशत बसावी म्हणून उमाजीराजेंचे प्रेत कचेरीच्या बाहेर पिंपळाच्या झाडाला तीन दिवस लटकावून ठेवले होते. उमाजीराजेंसोबत इंग्रजांनी त्यांचे साथीदार खुशाबा नाईक आणि बापू सोळकर यांनाही फाशी दिली.

                आद्यक्रांतिवीर उमाजी नाईक यांना सातारचे प्रताप सिंह महाराज, जंजिऱ्याचा नवाब आणि महाराष्ट्रातील अनेक जाती जमातींनी साथ दिली.  यामध्ये मराठा, मुस्लिम, महार, मांग, चांभार, कैकाड़ी, हेटकरी, कोळी, भिल्ल, धनगर व ब्राम्हण हे सर्व होते. एक प्रकारे हे एक राष्ट्रीय आंदोलन होते. सर्व भारतीयांचे आंदोलन होते.

                  जे सरकार  गुलामगिरी लादत आहे, स्वतंत्रतेचा गळा आवळत आहे आणि लोक हिताच्या आड येत आहे. अशा या सरकारला विरोध करण्याबद्दल कोणी विचारही करू शकत नाही. अशा बिकट परिस्थितीत अन्यायाविरुद्ध लढण्याची तयारी दाखवली ती, क्रांतिकारी राजा उमाजी नाईक यांनी आणि म्हणूनच आद्यक्रांतिवीर राजे उमाजी नाईक यांच्या जीवनातून आपणास ही प्रेरणा मिळते, की जीवनात शिक्षणाला प्राथमिकता दिली पाहिजे आणि सर्वांनी जातीभेद न मानता सर्वांनी एकजुटीने अन्यायाविरुद्ध लढत राहिले पाहिजे.

💐💐💐💐💐💐💐💐💐💐💐💐💐💐💐

                                          😊 संकलन 😊

                                         श्री. भरत पाटील.